Türev Piyasaların Tarihçesi...

Türev Piyasalarının Tarihçesi

 

Türev piyasaların ortaya çıkması oldukça eskilere dayanmaktadır. Kayıtlardaki ilk vadeli sözleşme Eski Yunan'daki Milet'li filozof Thales'in kışın, bahardaki zeytin hasadı için yağhaneler üzerine yaptığı ve günümüzdeki alım opsiyonlarına benzeyen pazarlıklara kadar gitmektedir.

Türev araçlar arasında yer alan futures sözleşmelerinin ilk olarak 1679 yılında Japonya'da gerçekleştiği bilinmekle birlikte, vadeli işlemlerin XVI yüzyılda Hollanda'nın Antwerp Borsasında tahıllar üzerine yapılan sözleşmelerle başladığı kabul edilmektedir. Vadeli işlemler için piyasa sayılabilecek ilk örgütlenme 1730 yılında Japonya'nın bir liman kenti olan Osaka'da "Dojima Rice Market" (Dojima Pirinç Piyasası) olarak kurulan vadeli işlemler borsasıdır.

Bu borsada sadece vadeli işlem sözleşmeleri yapılmıştır. 1848 yılında Amerika'da kurulan Chicago Board of Trade, türev piyasalarının gelişiminde en önemli aşamayı oluşturmaktadır.

Amerika'nın kalbi olarak bilinen orta eyaletierinde hububat yetiştiriciliği önemli bir tarımsal faaliyeti oluşturmaktadır. Hububat yetiştiriciliğinin mevsimsellik özelliğinden dolayı, hasat mevsimini takip eden dönemlerde piyasada olan tahıl miktarının fazlalığı bunların depolanmasında güçlükler ortaya çıkarıyordu.

Chicago bölgedeki konumundan dolayı bu güçlüğü en yoğun yaşayan kent idi. Benzer şekilde, ilk bahar aylarında da depolama alanları atıl bir şekilde boş kalmaktaydı. Chicago da oluşan spot fiyatlar tahılların mevsimsellikleriyle birlikle önemli düşüşler ya da artışlar göstermekteydi.

Bir grup tahıl tüccan, tahılın belirlenen bir fiyattan ileri bir tarihte getirilmesini sağlayan sözleşmeler hazırladılar. Bu sözleşmeler sayesinde üreticiler ürünleri için belirli bir fiyat garantisi sağlıyordu. Bununla birlikte aynı anda piyasaya çıkması olası tahılların da üreticiler tarafından depolanması sağlanmış oluyordu.

Bu sözleşmeler riskten korunma(Hedging) ve fiyatlar üzerine spekülasyonda bulunmak için kullanılmaya başlandı. Kısa bir süre içinde çiftçiler ve tüccarlar tahılın depolanmasından ziyade fiyat riskinden kaçınmanın daha önemli olduğunu fark ettiler. Bu sözleşmeler 1865 de standardaştırıldı ve 1925 yılında ilk futures takas kurumu(clearing house) oluşturuldu. 1800 yılların ortalarında New York' lu ünlü finanscı Russell Sage sentetik krediler oluşturmaya başladı. 1972 yılında Bretton Woods sisteminin sona ermesiyle döviz kurlarının sürekli değişiklik göstermesi sonucu oluşan kur riskine karşı korunma ihtiyaçlarını karşılamak üzere, Amerika Birleşik Devlederi'nde, yedi yabancı para birimi için düzenlenen vadeli işlem sözleşmelerinin işlem göreceği bir piyasa (IMM-Ulus.lararası Para Piyasası), Chicago Ticaret Borsası (CME- Chicago Mercantile Exchange) tarafından kuruldu.

Böylece ilk finansal vadeli işlemler başlamış oldu. Bu gelişmeyi takiben mali kesimde giderek artan ihtiyaçları karşılamak üzere Chicago Ticaret Kurulu (CBOT), faiz oranlarına dayalı vadeli işlem sözleşmeleri hazırladı. Diğer taraftan hisse senederi endeksine bağlı vadeli işlem sözleşmeleri, büyük hisse senedi portföyleri taşıyan kişi ve kurumların hisse senedi fiyat riskinden korunma gereksinimlerini karşılamak amacıyla, ilk olarak 1982 yılında Kansas City Board of Trade tarafından, Value Line Bileşik Endeksi temel alınarak hazırlanıp işleme sunuldu. Aynı yıl CME, S&P 500 Endeksi'ne bağlı vadeli işlem sözleşmesini piyasaya sürerken, New York Futures Exchange tarafından hazırlanan NYSE Endeksi'ne dayalı vadeli işlem sözleşmesinin pazarı açıldı. Endekse dayalı vadeli işlem sözleşmelerinin içinde, günümüz işlem hacmi en fazla olanları S&P 100 ve S&P 500 endeksleri üzerine yazılan vadeli işlem sözleşmelerdir. 1800'lerden beri var olmasına rağmen yakın geçmişe kadar kullanımı pek yaygın olmayan opsiyon işlemleri 1973'te ilk olarak organize olmuş Chicago Board of Option Trade (CBOT)'de yapılmaya başlanmıştır. Türev piyasaları 1980'lerden itibaren faiz, yabancı para ve endeks enstrümanların da işlem gördüğü, trilyonlarca dolar işlem hacmine sahip ve farklı ülkelerdeki borsalarda da işlem yapılabilmesi nedeniyle 24 saat çalışan piyasalar haline gelmiştir. Bilgisayar ve enformasyon alanında sürekli olarak yeni teknolojilerin uygulamaya konulması fınansal piyasalardaki işlem hacmini ve hızını büyük ölçüde arttırmıştır. Bu bağlamda ulusal piyasaların otonomisi iyice zayıflamış, her piyasa dünyanın diğer ucundaki piyasalara bağlı hale gelmiştir. Yeni fınansal enstrümanların kullanılmaya başlanması piyasalar arasında hareket eden sermayenin hem miktarını hem de hızını arttırdığı gibi bir ekonominin temel göstergeleri olan faiz oranları, döviz kurları ve fıyadar üzerinde önemli etkiler meydana getirmiştir. Böylece fınansal piyasalar giderek tek bir küresel pazar görünümü almaya başlamıştır.

Teknolojik, kültürel ve ekonomik yönden hızlı bir değişimin gözlendiği günümüzde, türev piyasalar fınansal araçlar olarak önemli fonksiyonlar üstlenmektedir.